«ΘΕΣΜΟΦΟΡΙΑΖΟΥΣΑΙ»
Ἡ κωμωδία αὐτή τοῦ κορυφαίου ἀρχαίου Ἕλληνα κωμωδιογράφου Ἀριστοφάνη (448-380 π.Χ.) δέν ἔχει καταλάβει σελίδες τῆς «ΕΝΟΡΙΑΚΗΣ ΕΥΛΟΓΙΑΣ». Ἀπορίας ἄξιον γιατί ὁ Ἀριστοφάνης ἀπουσιάζει ἐφέτος ἀπό τά προγράμματα τοῦ Ἡρωδείου, τοῦ ἀρχαίου θεάτρου τῆς Ἐπιδαύρου, τοῦ μικροῦ θεάτρου Ἐπιδαύρου καί τοῦ συγκροτήματος αἰθουσῶν Πειραιῶς 260.
Ἡ ὑπόθεση τῆς κωμωδίας ἐκτυλίσσεται στήν Ἀθήνα μπροστά στό σπίτι τοῦ τραγικοῦ ποιητῆ Ἀγάθωνα καί κοντά στό ἱερό τῶν Θεσμοφόρων θεῶν Δήμητρας καί Περσεφόνης. Ὁ τραγικός ποιητής Εὐριπίδης καί ὁ συγγενής του Μνησίλοχος προχωροῦν πρός τό σπίτι τοῦ Ἀγάθωνα. Ὁ Εὐριπίδης θέλει νά πείσει τόν Ἀγάθωνα ντυμένος γυναῖκα νά πάει στήν σύναξη τῶν γυναικῶν πού ἑορτάζουν τά Θεσμοφόρια, γιατί ἔχει πληροφορηθεῖ ὅτι σχεδιάζουν κακό ἐναντίον του, ἐπειδή στίς τραγωδίες του τίς κακολογεῖ. Κατά τήν τριήμερη ἑορτή τῶν Θεσμοφορίων δέν λειτουργοῦσαν τά δικαστήρια, δέν συνεδρίαζε ἡ Βουλή τῶν Πεντακοσίων. Ὁ Ἀγάθωνας δέν δέχεται. Ὁ Εὐριπίδης πείθει τόν Μνησίλοχο νά μεταμφιεσθεῖ σέ γυναῖκα καί νά εἰσχωρήσει στήν ὁμάδα τῶν γυναικῶν.
Ἡ Κηρύκαινα, μία ἀνώνυμη θεσμοφοριάζουσα, προσκαλεῖ σέ προσευχή καί σέ ἀγόρευση. Ὁ Χορός τῶν θεσμοφορεαζουσῶν ἀποδέχεται τήν πρόσκληση καί δέεται σέ θεούς καί θεές. Ἡ Κηρύκαινα ζητᾶ νά καταραστοῦν ὅσους μελετοῦν κακά ἐναντίον τῶν γυναικῶν. «…καί νά ἀσχοληθοῦμε πρῶτα-πρῶτα μέ τόν Εὐριπίδη… ὅλες μᾶς ζημιώνει». Ἡ ΓΥΝΗ Α κατηγορεῖ τόν Εὐριπίδη ὅτι τίς ἔχει κατασυκοφαντήσει καί ἔχει πονηρέψει τούς ἄντρες, ὥστε αὐτές νά μή μποροῦν νά κάνουν τίποτε. Πρέπει νά καταστρέψουν τόν Εὐριπίδη. Ὁ Χορός τήν ἐγκωμιάζει. Ἡ ΓΥΝΗ Β κατηγορεῖ τόν Εὐριπίδη γιά ἀθεΐα καί ζητᾶ τήν τιμωρία του. Μετά τόν ἐγκωμιασμό της ἀπό τόν Χορό παίρνει τόν λόγο ὁ Μνησίλοχος. Προσποιεῖται ὅτι μισεῖ τόν Εὐριπίδη καί ἀναφέρει πολλά ἐπιλήψιμα, δῆθεν δικά του καί ἄλλων γυναικῶν πού δέν ἔχει κακίσει ὁ Εὐριπίδης. Ἡ Γυνή Α ἀντιδρᾶ στήν ἔκθεση ἀξιοκατάκριτων ἐνεργειῶν γυναικῶν.
Ἔρχεται ὁ κίναιδος Κλεισθένης καί τίς πληροφορεῖ ὅτι ὁ Εὐριπίδης ἔχει στείλει στή σύναξή τους κατάσκοπο ντυμένο γυναῖκα. Μετά ἀπό ἔρευνα ἀποκαλύπτεται ἡ ταυτότητα τοῦ Μνησίλοχου πού συλλαμβάνεται μέ ἐντολή τοῦ Πρύτανη καί δένεται ἀπό τόν Σκύθη τοξότη.
Ὁ Εὐριπίδης ἀποτυγχάνει νά ἐλευθερώσει τόν Μνησίλοχο, ἐπανέρχεται καί γίνεται μιά παρωδία τῆς τραγωδίας του «Ἑλένη» καί τῆς τραγωδίας του «Ἀνδρομέδα» - δέν ἔχει διασωθεῖ. Ὁ Χορός δέχεται τήν πρόταση τοῦ Εὐριπίδη νά πάψει νά κακολογεῖ τίς γυναῖκες μέ ἀντάλλαγμα τήν ἀπελευθέρωση τοῦ Μνησίλοχου.
Ὁ κύριος στόχος τοῦ Ἀριστοφάνη σ’ αὐτήν τήν κωμωδία εἶναι ὁ Εὐριπίδης, δεύτερος ὁ Ἀγάθωνας. Καί ἄλλα πρόσωπα δέχονται τά βέλη του ὅπως οἱ δραματικοί ποιητές Φρύνιχος, Φιλοκλῆς καί Ξενοκλῆς, ὁ λυρικός ποιητής Θέογνης, ὁ Πρύτανης καί ὁ Σκύθης τοξότης. Στό πρόσωπο τοῦ Εὐριπίδη σατιρίζονται στοιχεῖα τῶν Σοφιστῶν ὅπως ἡ περίτεχνη στρεψοδικία καί κοσμολογικές καινοτομίες, πού ἀρνοῦνται καθιερωμένες θρησκευτικές πεποιθήσεις.
Πρίν προχωρήσουμε σέ ἐπισημάνσεις σοβαρῶν θεμάτων πού μᾶς δίνει τό κείμενο τοῦ ἔργου, ἐκθέτουμε στοιχεῖα τῆς καθημερινότητας. Φημίζεται ἡ Ἀττική γιά τό μέλι της. Ἀπό τήν ἐποχή τοῦ Ἀριστοφάνη καί ἀσφαλῶς ἐνωρίτερα. Τοξότης: «Ο, ο, ο, ποπό. Πόσο γλυκειά εἶναι ἡ γλῶσσα σου, σάν μέλι τῆς Ἀττικῆς» (στίχοι 1192, 1193). Καί μιά τοπωνυμία: Γαργητός. Δέν εἶναι σύγχρονή μας, εἶναι ἀρχαιότατη. Γυνή Γ: «Μά τίς δύο θεές μας (ἐννοεῖ τήν Δήμητρα καί τήν Περσεφόνη), δέν εἶμαι παρά ἡ Κρίτωλλα τοῦ Ἀντιθέου ἀπό τή Γαργητό» (στίχοι 896, 897).
Εἶναι γνωστό ὅτι οἱ περισσότερες κωμωδίες τοῦ Ἀριστοφάνη «κοσμοῦνται» ἀπό βωμολοχία. Σκοπός του ἦταν νά διασκεδάσει προκαλῶντας γέλωτα στούς θεατές τῶν παραστάσεων τῶν ἔργων του. Μιά γενική παρατήρηση: ἔλλειψη σεβασμοῦ πρός τό ἀνθρώπινο σῶμα. Βέβαια αὐτό τό ἀρνητικό στοιχεῖο δέν ἐπισημαίνεται μόνον στόν Ἀριστοφάνη.
Μνησίλοχος (ἐμφανίζεται ὡς γυναῖκα, στίχοι 555-559): «Μά τόν Δία, δέν ἔχω πεῖ ὡς τώρα οὔτε τό ἕνα χιλιοστό ἀπ’ ὅσα κάνουμε. Γιά παράδειγμα, δέν ἔχω πεῖ, βλέπεις, ὅτι καλάμια παίρνοντας ρουφοῦμε ἀπό τά πιθάρια κρασί». Γυνή Α: «Ἄϊ νά χαθεῖς!»
Ὁ Μνησίλοχος ἀναφέρει κακουργήματα γυναικῶν (στίχοι 560-564): «μιά γυναίκα μέ τσεκούρι κομμάτιασε τόν ἄντρα της, ὅτι μέ μάγια ἄλλη τρέλανε τόν ἄντρα της», «στό λουτρό κάποτε ἄλλη ἔπνιξε…». Γυνή Α: «Ἄϊ, νά χαθεῖς!»
Μνησίλοχος: «Οὔτε ὅτι ἐσύ, ὅταν ἡ δούλα σου γέννησε ἀγόρι, τό πῆρες γιά δικό σου κι’ ἄφησες σ’ ἐκείνη τό δικό σου κορίτσι (στίχος 565).
Τήν κρασοκατάνυξη τῶν γυναικῶν καί στά Θεσμοφόρια ἀποκαλύπτει ὁ Μνησίλοχος (στίχος 630): «Γιά νά σκεφτῶ: τί ἦταν λοιπόν τό πρῶτο; Ἄ, πίναμε». Γυνή Α (στίχος 631): «τί κάναμε δεύτερο, μετά ἀπ’ αὐτό;» Μνησίλοχος (στίχος 632): «Πίναμε στήν ὑγειά μας». Μνησίλοχος (στίχοι 735-737): «Ζωηρότατες γυναῖκες, μεγάλες μπεκροῦδες, σεῖς πού μέ κάθε τρόπο μηχανεύεστε νά ἔχετε νά πίνετε, σεῖς πού γιά τούς ταβερνιάρηδες κάνετε καλό καί γιά μᾶς κακό, κακό ἀκόμη γιά τά πράγματα τοῦ σπιτιοῦ καί γιά τόν ἀργαλειό σας!»
Ὁ Μνησίλοχος κρατᾶ ἕνα μικρό μπόγο καί διατείνεται ὅτι εἶναι τό μωρό της (ὑπενθυμίζεται ὅτι εἶναι μεταμφιεσμένος σέ γυναῖκα). Ἀρνεῖται νά τό δώση στή Γυνή Α πού ἐπίμονα τό ζητᾶ. Ἀποδεικνύεται ὅτι εἶναι … ἕνα φλασκί κρασί! Γυνή Α στόν Μνησίλοχο (στίχος 757): «Νά χαθεῖς μέ τό χειρότερο τρόπο, γιατί εἶσαι φθονερός καί στριμμένος».
Ὁ Μνησίλοχος πρός τόν Εὐριπίδη (στίχος 21): «Τί πρᾶγμα σπουδαῖο εἶναι νά συναναστρέφεσαι μέ σοφούς!» Ὁ σοφός ἄνθρωπος φαίνεται ὄχι τόσο ἀπό ὅ,τι λέει ἤ γράφει ὅσο ἀπό τόν τρόπο τῆς ζωῆς του. Ἄν ἔχει σωστά κριτήρια, ἄν ἔχει σωστό προσανατολισμό ζωῆς, ποιά στοιχεῖα θεωρεῖ πρωτεύοντα, ποιά δευτερεύοντα στή ζωή του. Ἔχουμε τήν εὐλογία τῆς Ἀποκεκαλυμμένης Ἀλήθειας. Ἀλάνθαστα πρότυπα, ὑποδείγματα οἱ Ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας μας.
Ὁ Μνησίλοχος πρός τόν Εὐριπίδη (στίχοι 93, 94): «Ἡ τέχνη σου εἶναι περίτεχνη καί πολύ ταιριαστή μέ τόν τρόπο σου· γιατί στά στρατηγήματα σέ μᾶς ταιριάζει τό βραβεῖο σίγουρα». Καλλιεργημένος διανοητικά ὁ Εὐριπίδης στόν χῶρο τῶν σοφιστικῶν ἐπιδόσεων καί προικισμένος δραματικός ποιητής μέ τήν σύνθεση τραγωδιῶν φυσικό εἶναι νά ἔχει συνθέσει ἐντυπωσιακά «στρατηγήματα». Δέν γνωρίζουμε ποιές τραγωδίες, ἐκτός ἀπό τίς πιό κάτω ἔχει γράψει ὁ Εὐριπίδης, ὅταν ὁ Ἀριστοφάνης γράφει τίς «Θεσμοφοριάζουσες» μέ τίς ὁποῖες οἱ συμπατριώτισσες του ἀποφασίζουν νά ἀμυνθοῦν, μᾶλλον νά ἀντεπιτεθοῦν καί νά ἀπαλλαγοῦν ἀπό αὐτόν. Μέ τίς ὁποῖες «τίς ἔχει κατασυκοφαντήσει», ὅπως ἰσχυρίζονται. Ἄς μή λησμονοῦμε ὅτι δέν μᾶς σώζονται ὅλες.
Ἐγκληματικά βεβαρημένη ἡ Μήδεια στήν ὁμώνυμη τραγωδία τοῦ Εὐριπίδη. Ἐξοντώνει Κρέοντα καί Γλαύκη, σκοτώνει τά παιδιά της. (βλ. «ΜΗΔΕΙΑ» «ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ» τεῦχος 180-181 Αὔγουστος-Σεπτέμβριος 2017). Ἐπίσης οἱ ἀλλόφρονες ἀπό τήν βακχική μανία ἡ μητέρα τοῦ Πενθέα Ἀγαύη καί οἱ συμπολίτισσές της Θηβαῖες, πού τρέχουν στόν Κιθαιρῶνα. Ἡ Ἀγαύη κατασπαράσσει τόν γιό της Πενθέα καί φέρνει στή Θήβα τό κεφάλι του στόν θύρσο της τρόπαιο. Στήν τραγωδία τοῦ Εὐριπίδη «ΙΠΠΟΛΥΤΟΣ» ἡ βασίλισσα Φαίδρα συκοφαντεῖ τόν πρόγονό της Ἱππόλυτο στόν πατέρα του/σύζυγό της Θησέα ὅτι κατά τήν ἀπουσία του δέν σεβάστηκε τήν κλίνη της. Στήν τραγωδία τοῦ Εὐριπίδη «ΙΩΝ» ἡ ἄτεκνη βασίλισσα τῆς Ἀθήνας Κρέουσα ἐπιχειρεῖ νά δηλητηριάσει τόν Ἴωνα σέ συμπόσιο. Ἀγνοεῖ ὅτι ὁ νέος εἶναι γιός της, καρπός βιασμοῦ της ἀπό τόν Ἀπόλλωνα. (βλ. «ΙΩΝ» ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ τεῦχος 194 Ὀκτώβριος 2018).
Τραγωδία «ΙΠΠΟΛΥΤΟΣ» τοῦ Εὐριπίδη. Μετά τήν μεσολάβηση τῆς Τροφοῦ γιά τό ἐρωτικό σμίξιμο τοῦ Ἱππόλυτου καί τῆς Φαίδρας, ὁ νέος ἀποκρούει καί ἀρθρώνει τίς ἀκόλουθες κατηγορίες ἐναντίον τῶν γυναικῶν (στίχοι 601…): «Ὦ γῆ μητέρα κι’ ἀχτίνες τοῦ ἥλιου ποιῶν λόγων τήν ἀνείπωτη φωνή ἄκουσα! … Δέ γίνεται ν’ ἀκούσω πράγματα φοβερά καί νά σωπάσω» … «Ὦ, Δία, γιατί ἔβαλες νά ζοῦν κάτω ἀπ’ τό φῶς τοῦ ἥλιου τίς γυναῖκες, κακό γιά τούς ἀνθρώπους πλανερό…» … «Κι’ ἀπό αὐτό εἶναι φανερό πόσο κακό μεγάλο εἶναι ἡ γυναῖκα» «Μισῶ τή σοφή γυναῖκα· ἄς μήν ἔχω ποτέ μέσα στό σπίτι μου γυναῖκα μέ γνώση ἀνώτερη ἀπ’ ὅση ταιριάζει σέ γυναῖκα» (στίχοι 640, 641).
Ὁ Ἀγάθωνας πρός τόν Μνησίλοχο (στίχοι 149, 150): «Διότι ἕνας ποιητής ἀνάλογα μέ τά δράματα πού συνθέτει νά ἔχει συνταιριασμένη καί τή συμπεριφορά του ἔξω». Ἡ πνευματική δημιουργία πρέπει νά εἶναι καρπός ἀναβαθμισμένου, ὑπεύθυνου ἤθους καί σωστῶν ἀρχῶν, πεποιθήσεων. «Διότι εἶναι ἀναπόφευκτο νά συνθέτεις ὅμοια μέ τή φύση σου» (Ἀγάθωνας στίχος 167).
Ἀγάθωνας πρός Μνησίλοχο (στίχοι 198, 199): «Διότι δέν εἶναι σωστό νά ἀντιμετωπίζουμε ὅ,τι κακό μᾶς φέρνει ἡ τύχη μέ πονηριές, ἀλλά πληρώνοντας τά λάθη μας». Σωστό, λογικό καί δίκαιο νά φέρουμε τίς συνέπειες τῶν ἐσφαλμένων ἐπιλογῶν μας καί νά συνετιζόμαστε.
Ἐκτός ἀπό τίς συνομιλίες τῶν προσώπων τοῦ ἔργου, ἀτόμων καί τήν παρουσία τοῦ Χοροῦ ἔχουμε ἀναφορές σέ θεούς καί θεές, ἐπικλήσεις, προσευχές, ἀναφορές στή ζωή καί στή δράση θεοτήτων (Δίας, Ποσειδώνας, Ἀπόλλωνας, Ἀφροδίτη, Λητώ, Νηρέας, Νύμφες, Ἑρμῆς, Χάριτες, Πλοῦτος). Ὁ φόβος τῶν Μήδων (στίχοι 337, 365) δέν ἔχει ἐκλείψει καί ἀπό πολιτική ἄποψη τό ἐνδεχόμενο δικτατορίας δέν εἶναι ἀπίθανο. Καλόν νά ἐπαγρυπνοῦμε.
Μέ τό στόμα τοῦ Χοροῦ ὁ ποιητής συνιστᾶ «σ’ ὅλους τούς ἀνθρώπους νά σέβονται τούς θεούς, ν’ ἀκολουθοῦν ὅπως πρέπει τά ὅσια καί τά νόμιμα καί νά σκέφτονται νά κάνουν ὅ,τι εἶναι σωστό» (στίχοι 674, 675).
Μέ τό στόμα τοῦ Χοροῦ ὁ ποιητής (στίχοι 785-790): «Λοιπόν προχωρῶντας πρός τούς θεατές ἄς παινέψουμε τούς ἑαυτούς μας. Καί βέβαια γιά τό γυναικεῖο φύλο ὁ καθένας πολλές κακολογίες λέει πώς τάχα εἴμαστε τό κάθε κακό γιά τούς ἀνθρώπους καί πώς ἀπό μᾶς προέρχονται ὅλα: φιλονικίες, μαλώματα, φαγωμάρα, λύπες, πόλεμος. Ἐμπρός λοιπόν, ἄν εἴμαστε κάτι κακό, γιατί μᾶς παντρεύεστε, ἄν ἀληθινά εἴμαστε κάτι κακό». Καί συνεχίζει τήν ἔκθεση ἀρνητικῶν στοιχείων ἀπό τήν συμπεριφορά καί τήν ζωή τῶν γυναικῶν καθώς καί τήν ἀντιφατική θεώρησή τους ἀπό τήν πλευρά τῶν ἀντρῶν.
«Ἄς ἀποδείξουμε ποιοί ἀπό τούς δύο εἶναι χειρότεροι. Ἐμεῖς λέμε σεῖς, ἐσεῖς λέτε ἐμεῖς» (στίχοι 801, 802). Ἀκολουθεῖ ἡ ἀναφορά τῶν ὀνομάτων ζευγαριῶν. Καί ἡ κατάσταση δέν βελτιώνεται μέσα σέ κάθε οἰκογένεια οὔτε στήν κοινωνία γενικά, διότι δέν ἀναλαμβάνουμε ἀδιάκοπο ἀγῶνα πνευματικῆς μας ἀναβαθμίσεως.
Ὁ Εὐριπίδης πρός τόν Μνησίλοχο (στίχοι 925-927): «Μένε ἥσυχος ἐσύ. Γιατί ἐγώ ποτέ δέ θά σέ προδώσω ἄν βέβαια βρίσκομαι στή ζωή, ἄν δέ μ’ ἐγκαταλείψουν τά ἀναρίθμητα τεχνάσματά μου». Εὐτυχῶς ὁ Ἀριστοφάνης δέν ἀδικεῖ τόν Εὐριπίδη μέ ἀσυνέπεια καί ἀναγνωρίζει ὅτι ὡς δημιουργός ἔχει «ἀναρίθμητα τεχνάσματα».
Νίκος Τσιρώνης
Οἰκονομολόγος
«ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ» Ἀρ. Τεύχους 242
Ὀκτώβριος 2022