«ΙΠΠΟΛΥΤΟΣ»
Ἡ τραγωδία τοῦ Εὐριπίδη (484-406 π.Χ.) δέν ἔχει μέχρι τώρα φιλοξενηθεῖ στό περιοδικό μας ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ γιά διαφόρους λόγους.
Ἡ ὑπόθεση τοῦ ἔργου ἐκτυλίσσεται στήν Τροιζήνα μπροστά στό ἀνάκτορο τοῦ βασιλέα τῆς Ἀθήνας Θησέα. Ἐμφανίζεται ἡ θεά Ἀφροδίτη καί καυχᾶται ὅτι ἡ μεγαλοσύνη της στή γῆ καί στούς οὐρανούς εἶναι ἀνίκητη. Εἶναι καλή μέ τούς πειθαρχικούς στό θέλημά της, ἀλλά σκληρή στούς ἀλαζόνες. Στόχος τῆς ὀργῆς της εἶναι ὁ Ἱππόλυτος, γιός τοῦ Θησέα καί τῆς ἀμαζόνας Ἱππολύτης, πού δέν λατρεύει τήν θεά τοῦ ἔρωτα, ἀλλά τήν θεά τῆς παρθενίας Ἄρτεμη. Ἡ Ἀφροδίτη θά τιμωρήσει τόν Ἱππόλυτο χρησιμοποιῶντας ὡς ὄργανό της ἀθῶο θῦμα.
Ἔρχεται ὁ Ἱππόλυτος μέ τήν χαρούμενη νεανική συντροφιά του καί χωρίς νά ρίξει οὔτε μία ματιά στό ἄγαλμα τῆς Ἀφροδίτης, πηγαίνει πρός τό ἄγαλμα τῆς Ἄρτεμης. Γονατίζει, τήν προσφωνεῖ καί ἀποθέτει ἀνθόπλεκτο στεφάνι στό βωμό της. Ἡ προσφώνησή του ἀποκαλύπτει τήν φιλοσοφία τῆς ζωῆς του καί τήν ἀφοσίωσή του στήν Ἄρτεμη. Οἱ δραστηριότητές του (κυνῆγι, ἱππασία κλπ.) τόν προστατεύουν ἀπό τίς κακίες τῆς ἀργίας.
Ἀφοῦ ὁ Ἱππόλυτος ἔχει μπεῖ στό ἀνάκτορο, ὁ Ὑπηρέτης, πού τοῦ εἶχε ὑποδείξει νά τιμᾶ καί τήν Ἀφροδίτη, τήν ἱκετεύει νά συγχωρήσει τόν νέον γιά τά ἀνόητα λόγια πού ξεστόμισε γιά τήν θεά τοῦ ἔρωτα.
Μπαίνει στήν ὀρχήστρα τοῦ θεάτρου ὁ Χορός πού ἀποτελεῖται ἀπό γυναῖκες τῆς Τροιζήνας. Ἀνησυχοῦν γιά τήν βασίλισσα Φαίδρα πού εἶναι βαρειά ἄρρωστη. Θέλει νά πεθάνει γιά νά ἀπαλλαγεῖ ἀπό αὐτό πού τήν βασανίζει καί δέν ἀποκαλύπτει σέ κανέναν. Προβάλλει στήν πύλη τοῦ ἀνακτόρου ἡ Φαίδρα. Ἀνήμπορη νά βαδίσει μόνη ὑποστηρίζεται ἀπό τήν Τροφό, πού μετά ἀπό λίγα βήματα τήν ξαπλώνει σέ ἀνάκλιντρο. Μαζί μέ τήν κυρά της ὑποφέρει καί ἡ Τροφός, πού ἀγνοεῖ τί βασανίζει τήν Φαίδρα καί δέν μπορεῖ νά τήν βοηθήσει.
Σέ παραλήρημά της ἡ Φαίδρα ἐκφράζει τούς πόθους τῆς καρδιᾶς της καί ἄθελά της δίνει στήν Τροφό καί στόν Χορό νά καταλάβουν ὅτι φλέγεται ἀπό ἔρωτα γιά τόν πρόγονό της Ἱππόλυτο. Τό σφοδρό αὐτό πάθος τῆς ἔχει ἐξασθενήσει τό σῶμα καί καταρρακώσει τήν καρδιά. Ἀντιλαμβανόμενη ὅτι φανέρωσε τήν αἰτία τῆς ἀσθένειάς της, ἡ Φαίδρα νιώθει ντροπή, σκεπάζει τό πρόσωπό της, τήν καταλαμβάνει ἀγωνία. Ἡ Τροφός καί ὁ Χορός βρίσκονται σέ ἀμηχανία. Μετά ἀπό θερμά παρακάλια τῆς Τροφοῦ ἡ Φαίδρα ἐξομολογεῖται τόν φλογερό ἔρωτά της γιά τόν Ἱππόλυτο. Ἡ Τροφός πέφτει σέ μεγάλη ἀπελπισία, γιατί τήν ἀγαπᾶ σάν κόρη της. Ἡ ὁμολογία τοῦ ἀθέμιτου ἔρωτα τῆς Φαίδρας ξαφνιάζει καί τόν Χορό πού ἐκφράζει φόβους γιά ἐπερχόμενα δεινά.
Παρά τήν σφοδρότητα τοῦ πάθους, ἀπό τό ὁποῖο ἔχει μολυνθεῖ, ὅπως ἡ ἴδια ὁμολογεῖ, ἡ Φαίδρα ἀγωνίζεται πνευματικά. Ἡ φρόνηση δέν τήν ἔχει ἐγκαταλείψει. Μέσα της παλεύει τό πάθος μέ τήν αἴσθηση τῆς τιμῆς καί τῆς εὐπρέπειας. Καί ἐπειδή τό ἐρωτικό πάθος, πού τῆς ἔχει ἐμβάλει ἡ Ἀφροδίτη, εἶναι ἀκατανίκητο, θέλει νά πεθάνει γιά νά μήν ἀτιμάσει τόν ἄντρα της καί τά παιδιά της. Γιά νά τήν σώσει ἀπό τόν θάνατο ἡ Τροφός προσπαθεῖ νά τήν παρασύρει σέ ἠθική ὑποχώρηση. Παρά τήν ἀντίρρηση τῆς Φαίδρας, μπαίνει στό παλάτι γιά νά μιλήσει στόν Ἱππόλυτο καί νά κανονίσει τήν ἐρωτική τους συνάντηση.
Ἀκούονται ἄγριες φωνές ἀπό τό ἀνάκτορο. Ὁ Ἱππόλυτος ἀποπαίρνει τήν Τροφό. Ἡ Φαίδρα καταλαβαίνει ὅτι τοῦ ἀποκάλυψε τό μυστικό της. Ἱππόλυτος καί Τροφός βγαίνουν ἀπό τό παλάτι. Ὁ νέος εἶναι ἐξοργισμένος γιά τήν αἰσχρή πρόταση πού τοῦ ἔκανε ἡ γερόντισσα. Ἐκφράζεται ἐναντίον ὅλων τῶν γυναικῶν. Ἡ Φαίδρα μένει σιωπηλή. Στό δρᾶμα της προστίθεται ἡ πικρία τῆς προσβολῆς. Ὁ Ἱππόλυτος ἀποχωρεῖ γιά νά ἐπανέλθει ὅταν ἔχει ἐπιστρέψει στό ἀνάκτορο ὁ πατέρας του Θησέας.
Κραυγές ἀπό τό παλάτι ἐπιβεβαιώνουν τήν πραγματοποίηση τῆς ἀποφάσεως τῆς Φαίδρας. Ἡ βασίλισσα κρεμάστηκε. Φθάνει ὁ Θησέας. Στήν ὀδύνη του γιά τόν τραγικό θάνατο τῆς γυναίκας του προστίθεται ἡ ὀργή πού τοῦ προκαλεῖ ἡ ἔγγραφη κατηγορία της ὅτι ὁ Ἱππόλυτος δέν σεβάστηκε τήν τιμή της. Ὁ Θησέας ζητᾶ ἀπό τόν Ποσειδῶνα νά θανατώσει τόν Ἱππόλυτο. Μάταια ὁ Χορός τόν παρακαλεῖ νά ἀνακαλέσει τήν κατάρα του. Οὔτε ὁ Ἱππόλυτος καταφέρνει νά τόν πείσει γιά τήν ἀθωότητά του. Ὁ Θησέας τόν ἐξορίζει.
Ἀγγελιοφόρος περιγράφει τό φοβερό κακό πού βρῆκε τόν Ἱππόλυτο καθώς ἔφευγε μέ τό ἀμάξι του. Ἐμφανίζεται ἡ θεά Ἄρτεμη καί βεβαιώνει τόν Θησέα γιά τήν ἀθωότητα τοῦ Ἱππόλυτου. Φέρνουν τόν ἑτοιμοθάνατο νέο. Ἡ Ἄρτεμη τόν πληροφορεῖ ὅτι αἰτία τῆς καταστροφῆς του εἶναι ἡ Ἀφροδίτη. Ὁ Ἱππόλυτος ἀφήνει τήν τελευταία πνοή του στήν ἀγκαλιά τοῦ συντετριμμένου πατέρα του.
Ἡ θεά Ἀφροδίτη γιά τόν Ἱππόλυτο (στίχοι 18, 19): «…συνεχῶς μέ γρήγορα σκυλιά τῆς γῆς τ’ ἀγρίμια ἀφανίζει κάνοντας πράξεις μεγάλες ἀπ’ ὅ,τι ταιριάζει σέ ἄνθρωπο». Ἀρχοντόπουλο ὁ Ἱππόλυτος ποιά δημιουργική, κοινωφελῆ δραστηριότητα ἀναπτύσσει; Χρησιμοποιεῖ ἐξημερωμένα τετράποδα ἐναντίον ἄλλων τετραπόδων! Γιά τόν φυτικό κόσμο δέν βλέπουμε ἀρνητική δράση. Πάντως τό οἰκολογικό πρόβλημα ἔχει τίς ρίζες του πολύ βαθειά στό παρελθόν.
Συνομιλῶντας μέ τόν Ὑπηρέτη ὁ Ἱππόλυτος ἀρθρώνει μιάν ἐρώτηση πού ἐκφράζει κάθε λογικό ἄνθρωπο (στίχος 94): «Σωστά βέβαια, ποιός φαντασμένος ἄνθρωπος δυσάρεστος δέν εἶναι;» Ὁ Ὑπηρέτης τόν ἀποκαλεῖ φαντασμένο, γιατί δέν προσφωνεῖ τήν θεά Ἀφροδίτη.
Διαλεγόμενη μέ τόν Χορό ἡ Τροφός ἐπισημαίνει μιά παράλογη στάση μας στή ζωή μας (στίχοι 181-185): «…δέ χαίρεσαι μέ τίποτε καί δέ σοῦ ἀρέσει ὅ,τι μπροστά σου ἔχεις, ἄλλα ὅ,τι δέν ἔχεις τό θεωρεῖς πιό ἀγαπητό». Καί μιά ὑπερβολική ἀπαισιοδοξία (στίχοι 189, 190): «Ὅλη τῶν ἀνθρώπων ἡ ζωή εἶναι ὀδυνηρή καί δέν ὑπάρχει ἀπ’ τά βάσανα ἀνάπαυση».
Σέ μακρά συνομιλία της μέ τόν Χορό ἡ Φαίδρα (στίχοι 380, 381): «Τά καλά τά ξέρουμε καλά καί τά καταλαβαίνουμε, ὅμως δέν τά κάνουμε …». Τί μᾶς ἀποτρέπει ἀπό τό νά κάνουμε τό σωστό, τό δίκαιο, τό ἠθικό; Μᾶλλον ποιός; Ἐμεῖς οἱ Χριστιανοί γνωρίζουμε.
Μετά τήν ἔκφραση τῆς προτιμήσεως τῆς σωφροσύνης ἀπό τήν Φαίδρα, ὁ Χορός - ὑπενθυμίζουμε ὅτι ἐκπροσωπεῖ τήν κοινή γνώμη – λέει (στίχοι 431, 432): «Πόσο ὄμορφη παντοῦ εἶναι ἡ σωφροσύνη καί κερδίζει φήμη καλή ἀνάμεσα στούς ἀνθρώπους!»
Ἡ Τροφός στήν Φαίδρα, παρίσταται καί ὁ Χορός (στίχοι 471-473): «Ἀλλ’ἄν ἔχεις μέσα σου καλά περισσότερα ἀπό τά κακά σάν ἄνθρωπος πού εἶσαι, βέβαια πολύ θά εὐτυχήσεις». Μοιάζουμε μέ δέντρο πού παράγει καλούς καί σαπρούς καρπούς. Ἔτσι δημιουργηθήκαμε; Ὄχι βέβαια. Τό δέντρο ἐκκεντρίσθηκε ἀπό τόν ἐχθρό μας ὅταν βγήκαμε ἀπό τόν κῆπο τῆς Ἐδέμ. Συμφέρον μας, πρόσκαιρο καί αἰώνιο, νά νεκρώσουμε τούς κλάδους πού παράγουν τούς σαπρούς καρπούς.
Ὁ Ἱππόλυτος μετά τήν μεσολάβηση τῆς Τροφοῦ γιά τήν ἐρωτική συνάντησή του μέ τήν Φαίδρα (στίχος 604): «Δέ γίνεται ν’ ἀκούσω πρᾶγμα φοβερό καί νά σωπάσω». Θεωρεῖ παράνομη, πρᾶγμα φοβερό, τήν ἀθέμιτη ἐρωτική ἔνωση. Καί γιά ἐμᾶς τούς Χριστιανούς εἶναι παράνομη ἐκτός τοῦ γάμου.
Ἡ Τροφός στόν Ἱππόλυτο (στίχος 613): «Παιδί μου, τί θά κάμεις; Θά καταστρέψεις ὅσους σέ ἀγαποῦν;»
Ἱππόλυτος (στίχος 614): «Τούς ἀψηφῶ μέ σιχασιά· κανένας ἄδικος δέ μοῦ εἶναι ἀγαπητός».
Τροφός (στίχος 615): «Συγχώρεσε· οἱ ἄνθρωποι εἶναι φυσικό νά κάνουν λάθη, παιδί μου».
Ἀπόλυτος θεωρητικά καί ἔμπρακτα ὁ Ἱππόλυτος, νέος, ἄπειρος, καί ἀσφαλῶς χωρίς αὐτογνωσία. Ἔμπειρη ἡ ἡλικιωμένη Τροφός ἐπιεικής.
Ὁ Θησέας παρόντος τοῦ Ἱππόλυτου (στίχοι 916-920): «Ὠ, ἄνθρωποι πού μάταια κάνετε σφάλματα πολλά, γιατί τάχα διδάσκετε τέχνες μύριες καί ὅλα τά μηχανεύεστε καί τά σοφίζεστε καί ἕνα μόνο δέν ξέρετε κι’ οὔτε τό ἀναζητήσατε ποτέ ὡς τώρα, νά διδάσκετε τή φρόνηση σ’ ὅσους μυαλό δέν ἔχουν;» Θά ἀποδειχθεῖ στή συνέχεια ὅτι καί ὁ Θησέας δέν ἔχει φρόνηση, ὅπως καί ὅλοι μας!
Στήν ἔντονη συνομιλία του μέ τόν γιό του Ἱππόλυτο ὁ Θησέας (στίχοι 925-927): «Ἀλίμονο, ἔπρεπε στούς ἀνθρώπους γιά τούς δικούς τους νά ὑπῆρχε κάποια σίγουρη ἀπόδειξη νά ξέρουμε τίς σκέψεις τους ποιός ἀπ’ αὐτούς εἶναι φίλος ἀληθινός καί ποιός δέν εἶναι».
Κάποιους αἰῶνες ἀργότερα ἕνας ἄλλος προικισμένος δραματουργός, ὁ Οὐίλλιαμ Σαίξπηρ (1564-1616) θά βάλει στό στόμα τοῦ βασιλέα τῆς Σκωτίας Ντάνκαν τήν ἀκόλουθη φράση: «Δέν εἶναι τρόπος νά ‘βρεις τῆς ψυχῆς τό φτιάξιμο πάνω στό πρόσωπο: ἦταν κύριος πού ‘χα χτίσει πάνω του ἐμπιστοσύνη ἀπόλυτη». Μιλᾶ γιά τόν ἕναν ἀπό τούς δυό ἐπαναστάτες εὐγενεῖς (τραγωδία «Μάκβεθ»). Τό ἴδιο δέν πρέπει νά ποῦμε καί γιά τόν εὐγενή Μάκβεθ στόν πύργο τοῦ ὁποίου κατέλυσε καί δολοφονήθηκε ὁ Ντάνκαν;
Μέ βάση τίς ἐναντίον τῶν γυναικῶν ρήσεις τοῦ Ἱππόλυτου ὁ Εὐριπίδης χαρακτηρίστηκε μισογύνης. Παραθέτουμε τίς πιό σημαντικές. Ἀφορμή ἡ ἀνήθικη πρόταση τῆς Τροφοῦ. «Νά χαθεῖτε! Ποτέ δέ θά χορτάσω νά ἔχω μῖσος γιά τίς γυναῖκες κι’ ἄν ἀκόμη κάποιος πεῖ πώς λέω τά ἴδια· γιατί κι’ ἐκεῖνες εἶναι πάντοτε ἔτοιμες γιά τό κακό (στίχοι 664-666). «Ὠ, Δία, γιατί ἔβαλες νά ζοῦν κάτω ἀπό τό φῶς τοῦ ἥλιου τίς γυναῖκες, κακό γιά τούς ἀνθρώπους πλανερό;» (στίχοι 616, 617). «…ὁ καθένας τους ἐλεύθερος θά ζοῦσε χωρίς τῶν γυναικῶν τήν παρουσία. Ἐνῶ τώρα καθώς πᾶμε νά μπάσουμε στά σπίτια μας τό κακό, ξοδεύουμε ὅλη τήν περιουσία τοῦ σπιτιοῦ. Κι’ ἀπό αὐτό εἶναι φανερό πόσο κακό μεγάλο εἶναι ἡ γυναῖκα· ὁ πατέρας της πού τήν ἔσπειρε καί τήν ἀνάθρεψε, ἀφοῦ βάλει ἀπό πάνω καί προῖκα τή στέλνει μακριά, γιά νά γλιτώσει ἀπό τό κακό» (στίχοι 624-629).
Ὁ εὐγενής αὐτός νέος, ὁ Ἱππόλυτος, πού ἀρνεῖται τόν ἔρωτα καί τόν γάμο, ἔχει προσβληθεῖ ἀπό τήν ὑπερηφάνεια, ὅπως ἀποκαλύπτουν λόγοι καί ἐνέργειές του. Στόν πατέρα του λέει (στίχοι 993-995): «Βλέπεις τό φῶς αὐτό καί αὐτή τή γῆ· μέσα σ’ αὐτά δέν ὑπάρχει ἄντρας, ἀκόμη κι’ ἄν δέ τό παραδέχεσαι, πού νά εἶναι ἀπό μένα πιό συνετός». Στούς συντρόφους του: «…χαιρετίστε με κι’ ἀπό τή χώρα ξεπροβοδίστε με διότι ποτέ δέ θά βρεῖτε ἄλλον ἄντρα πιό συνετό…» (στίχοι 1099-1101).
Ὑποτιμᾶ καί περιφρονεῖ τίς γυναῖκες. Σκληρός πρός τήν Τροφό ὅταν τήν ἐπιτιμᾶ. Προσβάλλει μέ λόγια καί τό ὕφος του τήν Φαίδρα. Ἐκτός ἀπό τήν σωφροσύνη του, ἔχει καί ἄλλα θετικά στοιχεῖα. Τηρεῖ τόν ὅρκο πού ἔδωσε στήν Τροφό μέ τίμημα τήν τιμή του καί τήν ζωή του. Συγχωρεῖ τόν πατέρα του. Γιά τήν ὑπερηφάνεια καί τήν ἀσέβειά του τιμωρεῖται σκληρά.
Γιά τήν ἁγνότητά του ἀμείβεται ἀπό τήν Ἄρτεμη: μετά τόν θάνατό του θά τιμᾶται στήν Τροιζήνα ὡς θεός προστάτης τῆς παρθενικῆς νεότητας.
Νίκος Τσιρώνης
Οἰκονομολόγος
«ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ» Ἀρ. Τεύχους 243
Νοέμβριος 2022