«ΑΝΔΡΟΜΑΧΗ»
Ἡ τραγωδία αὐτή τοῦ Εὐριπίδη (484-406 π.Χ.) δέν ἔχει μέχρι τώρα φιλοξενηθεῖ στήν ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ, διότι ὅλα αὐτά τά χρόνια δέν ἔχει παιχθεῖ σέ κανένα θέατρο τῆς πατρίδος μας.
Ἡ ὑπόθεση τοῦ ἔργου ἐκτυλίσσεται στή Φθία τῆς Θεσσαλίας. Στόν πρόλογο τοῦ ἔργου ἡ Ἀνδρομάχη, χήρα τοῦ Τρωαδίτη ἥρωα Ἕκτορα, ἀναφέρεται στήν ζωή της, στόν φόνο τοῦ ἄντρα της καί τοῦ γιοῦ της Ἀστυάνακτα, στόν ἀναγκαστικό γάμο της μέ τόν Νεοπτόλεμο, γιό τοῦ Ἀχιλλέα. Ἔχει ἀποκτήσει ἕνα ἀγόρι μέ τόν Νεοπτόλεμο. Μιλᾶ ἐπίσης γιά τόν γάμο τοῦ Νεοπτόλεμου μέ τήν Ἑρμιόνη, κόρη τοῦ βασιλέα τῆς Σπάρτης Μενέλαου καί τῆς Ὡραίας Ἑλένης. Ἡ Ἑρμιόνη εἶναι ἄτεκνη. Θεωρεῖ τήν Ἀνδρομάχη αἰτία τῆς ἀτεκνίας της καί θέλει νά σκοτώσει αὐτή καί τό παιδί της. Ὁ Νεοπτόλεμος ἀπουσιάζει στούς Δελφούς. Ἡ Ἀνδρομάχη στέλνει μιά δούλη της στόν Πηλέα, παπποῦ τοῦ Νεοπτόλεμου, γιά βοήθεια.
Πάροδος τοῦ Χοροῦ πού ἀποτελεῖται ἀπό γυναῖκες τῆς Φθίας. Ἀπευθύνεται πρός τήν Ἀνδρομάχη συμβουλεύοντάς την νά μή συμμερίζεται τήν νέα βασίλισσα καί ἐκφράζει τήν συμπάθειά της. Ἔρχεται ἡ Ἑρμιόνη καί ἀφοῦ μιλᾶ μέ ἔπαρση γιά τήν προῖκα πού ἔφερε, ἀπευθύνεται πρός τήν Ἀνδρομάχη τονίζοντας τήν ἀνάγκη νά ὑποταχθεῖ στή μοῖρα της. Ἡ Ἀνδρομάχη προσπαθεῖ νά τήν πείσει ὅτι δέν θά μποροῦσε νά ἀντιδικήσει μαζί της στήν διεκδίκηση τοῦ Νεοπτόλεμου. Τήν διαβεβαιώνει ὅτι δέν εἶναι αὐτή ἡ αἰτία τῆς ἀποστροφῆς πού τῆς δείχνει ὁ ἄντρας της.
Ἔρχεται ὁ Μενέλαος κρατῶντας τό παιδί τῆς Ἀνδρομάχης. Τῆς θέτει τό δίλημμα: νά δεχθεῖ νά πεθάνει ἤ νά θανατωθεῖ τό παιδί της. Ἡ Ἀνδρομάχη τόν κατηγορεῖ ὅτι παρασύρθηκε ἀπό τό μῖσος τῆς κόρης του, ἡ συμπεριφορά του ἀνάξια ἑνός πορθητῆ τῆς Τροίας. Ὁ Χορός κρίνει τά λόγια τῆς Ἀνδρομάχης ὑπερβολικά. Ὁ Μενέλαος ἐπαναλαμβάνει τό δίλημμα πού τῆς ἔχει θέσει. Ἡ Ἀνδρομάχη προσπαθεῖ νά τόν πείσει γιά τήν ἀθωότητά της, ἐλεεινολογεῖ τήν τύχη της καί τελικά προσφέρεται νά σκοτώσουν αὐτή καί ὄχι τό παιδί της. Ὁ Χορός συγκινεῖται ἀπό τήν ἀπόφασή της. Ὁ Μενέλαος δίνει ἐντολή στούς ἀκολούθους του νά σφιχτοδέσουν τήν Ἀνδρομάχη. Διαφαίνεται ὑπαναχώρηση ὡς πρός τήν τύχη τοῦ παιδιοῦ. Ἡ παρασπονδία του ὁδηγεῖ τήν Ἀνδρομάχη σ’ ἕνα ξέσπασμα ὀργῆς ἐναντίον τοῦ Μενέλαου καί τῶν Σπαρτιατῶν.
Ἡ τραγωδία διδάχθηκε στήν ἀρχή τοῦ Πελοποννησιακοῦ Πολέμου καί μέ τό στόμα τῆς Ἀνδρομάχης ὁ ποιητής καταφέρεται ἐναντίον τῶν ἐχθρῶν τῆς πατρίδας του, τῶν Σπαρτιατῶν.
Ἡ Ἀνδρομάχη καί τό παιδί της ὁδηγοῦνται στήν θανάτωση. Ὁ θρῆνος πού ἐκφράζουν (κομμός) ἀφήνει ἀσυγκίνητο τόν Μενέλαο. Ἐμφανίζεται ὁ παπποῦς τοῦ Νεοπτόλεμου Πηλέας. Ἀπό τήν Ἀνδρομάχη πληροφορεῖται ὅτι ὁδηγοῦνται στόν θάνατο. Ὁ Πηλέας δίνει ἐντολή νά λύσουν τά δεσμά τῆς Ἀνδρομάχης. Ὁ Μενέλαος ἀντιτείνει καί ἀρχίζει ἀντιδικία ἀνάμεσα στούς δύο ἄντρες. Ὁ Πηλέας ἐκφράζεται μέ πολλή περιφρόνηση γιά τόν Μενέλαο. Τόν χαρακτηρίζει δοῦλο μιᾶς ἄτιμης γυναίκας, ὑπεύθυνο τοῦ φόνου τοῦ γιοῦ του Ἀχιλλέα, ὑπεύθυνο τῆς σφαγῆς τῆς κόρης τοῦ ἀδελφοῦ του Ἀγαμέμνονα Ἰφιγένειας, πρόξενο κακῶν στό σπίτι τοῦ ἐγγονοῦ του Νεοπτόλεμου. Τόν διατάζει νά πάρει τήν κόρη του καί νά φύγει ἀμέσως ἀπό τήν χώρα του.
Ὁ Χορός παρεμβαίνει καί ἐπισημαίνει τίς συνέπειες τῆς φραστικῆς ἀντιδικίας Μενέλαου καί Πηλέα. Ὁ Μενέλαος κατηγορεῖ τόν Πηλέα ὅτι ὑπερασπίζεται μιά γυναῖκα πού ὁ ἄντρας της ἦταν ἀδελφός ἐκείνου πού σκότωσε τόν γιό του. Διατυπώνει τήν ἄποψη ὅτι θά ἦταν ἀνεπίτρεπτο παιδιά αὐτῆς τῆς ξένης αἰχμάλωτης νά κυβερνήσουν ἑλληνική χώρα. Παιδιά τῆς Ἀνδρομάχης δέν θά ἦσαν παιδιά τοῦ Ἕλληνα Νεοπτόλεμου: Ἀβάσιμη αὐτή ἡ ἄποψη τοῦ Χοροῦ καί οὐσιαστικά τοῦ Εὐριπίδη. Ὁ Χορός ὑπερασπίζεται τήν Ἑλένη, ὑπενθυμίζοντας τήν μία ἄποψη τῆς Ἀρχαίας Μυθολογίας, ὅτι ἡ θέληση τῶν θεῶν τήν ὁδήγησε στίς περιπέτειές της καί ὅτι ὁ Τρωικός Πόλεμος ἔδωσε ὠφέλιμη πολεμική ἐμπειρία στούς Ἕλληνες! Καί σ’ αὐτούς πού ἄφησαν τά κόκκαλά τους ἔξω ἀπό τά τείχη τῆς Τροίας; Τήν ἄλλη ἐκδοχή τοῦ μύθου τῆς Ὡραίας Ἑλένης βλέπουμε στήν τραγωδία τοῦ Εὐριπίδη «Ἑλένη» (βλ. ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ τεῦχος 126)
Ὁ Πηλέας ἐπαναλαμβάνει τήν ἐντολή του στόν Μενέλαο νά πάρει τήν κόρη του καί νά φύγει ἀπό τήν χώρα. Ὁ Μενέλαος βρίσκει πρόσχημα. Θά φύγει γιατί πρέπει νά ἐκστρατεύσει ἐναντίον μιᾶς γειτονικῆς μέ τήν Σπάρτη πόλεως! Ἡ Ἀνδρομάχη εὐχαριστεῖ τόν Πηλέα γιά τήν σωτηρία πού τῆς προσέφερε, ἀλλά ἐκφράζει τόν φόβο μήπως πάλι κινδυνεύσει, γιατί ὁ Μενέλαος σύντομα θά ἐπιστρέψει γιά νά ζητήσει ἱκανοποίηση ἀπό τόν γαμπρό του Νεοπτόλεμο. Ὁ Πηλέας τήν καθησυχάζει.
Μιά παραμάνα τῆς Ἑρμιόνης βγαίνει ἀπό τό ἀνάκτορο καί ἀνακοινώνει στά μέλη τοῦ Χοροῦ ὅτι ἡ βασίλισσα Ἑρμιόνη θέλει νά αὐτοκτονήσει μετά τήν ἀποχώρηση τοῦ πατέρα της καί τήν μετάνοιά της γιά ὅ,τι σχεδίαζε ἐναντίον τῆς Ἀνδρομάχης καί τοῦ γιοῦ της. Βγαίνει ἀπό τό ἀνάκτορο ἡ Ἑρμιόνη καί μέ θρηνητικό ἄσμα ἐκφράζει τήν μετάνοιά της. Ἡ παραμάνα προσπαθεῖ νά τήν παρηγορήσει.
Καταφθάνει ὁ γιός τοῦ Ἀγαμέμνονα Ὀρέστης, ἐξάδελφος τῆς Ἑρμιόνης. Πηγαίνει στή Δωδώνη. Ἡ Ἑρμιόνη ζητᾶ τήν βοήθειά του νά φύγει ἀπό τήν Φθία. Τοῦ διηγεῖται ὅτι ἀπό κακές συμβουλές γυναικῶν ὁδηγήθηκε στήν ἀπόφαση γιά τήν ἐξόντωση τῆς Ἀνδρομάχης καί τοῦ παιδιοῦ της. Ὁ Χορός τήν ἐπικρίνει γιά τίς κατηγορίες πού διετύπωσε ἐναντίον γυναικῶν.
Ὁ Ὀρέστης ὑπόσχεται νά τήν μεταφέρει στήν Σπάρτη. Τῆς ὑπενθυμίζει ὅτι ὁ πατέρας της τοῦ τήν εἶχε τάξει. Ἀλλά κατόπιν, μετά τήν ἐπιστροφή τῶν πολεμιστῶν ἀπό τήν Τροία, τήν ἔδωσε στόν Νεοπτόλεμο, ὀνειδίζοντας τόν Ὀρέστη ὡς μητροκτόνο. Τελικά ὁ Ὀρέστης τῆς προσφέρει τήν προστασία του ἔναντι τοῦ Πηλέα καί τοῦ Νεοπτόλεμου καί φεύγουν μαζί.
Στό τέταρτο Στάσιμο ὁ Χορός ἀναφέρεται στήν ἅλωση τῆς Τροίας, στήν δολοφονία τοῦ Ἀγαμέμνονα ἀπό τήν γυναῖκα του Κλυταιμνήστρα καί στόν φόνο ἐκείνης ἀπό τόν Ὀρέστη (βλ. τραγωδίες Αἰσχύλου «Ἀγαμέμνων», «Χοηφόρες», Σοφοκλῆ «Ἠλέκτρα», Εὐριπίδη «Ἠλέκτρα» καί «Ὀρέστης»). Ἐπισημαίνει τά δεινά πού ὑπέστησαν Τρῶες καί Ἕλληνες ἀπό τόν Τρωικό Πόλεμο.
Ἔξοδος τοῦ ἔργου. Ἔρχεται ὁ Πηλέας καί μαθαίνει ἀπό τόν Χορό ὅτι ἡ Ἑρμιόνη ἔφυγε μέ τόν Ὀρέστη καί ὅτι ὁ τελευταῖος σχεδίαζε νά σκοτώσει τόν Νεοπτόλεμο. Καταφθάνει μαντατοφόρος πού φέρνει τήν εἴδηση ὅτι ὁ Ὀρέστης ἐσκότωσε τόν Νεοπτόλεμο στούς Δελφούς. Ἐκθέτει λεπτομέρειες τῆς δολοφονίας ἀπό τόν Ὀρέστη καί τούς κατοίκους τῶν Δελφῶν. Φέρνουν τόν νεκρό Νεοπτόλεμο. Πηλέας καί Χορός τόν θρηνοῦν (κομμός). Ἐμφανίζεται στό θεολογεῖο τοῦ θεάτρου ἡ θεά Θέτιδα, γυναῖκα τοῦ Πηλέα. Τόν παρηγορεῖ, τοῦ δίνει ἐντολή νά θάψει τόν Νεοπτόλεμο στούς Δελφούς γιά νά εἶναι αἰώνιο στῖγμα γιά τούς κατοίκους τους. Νά περιμένει τήν ἕνωσή του μαζί της καί τήν συγκατοίκησή του μέ τήν ἰδιότητα τοῦ ἀθάνατου στόν χῶρο τῶν Νηρηίδων. Ὁ Πηλέας ἀνακουφισμένος τονίζει τήν ἀξία τῶν ἀρχοντικῶν γάμων καί ὁ Χορός κλείνει τό ἔργο μέ τά ἀκόλουθα λόγια: «Πολλές μορφές παίρνουν οἱ θεοί καί πολλά ἀνέλπιστα ξετελειώνουν· ὅσα μές στό μυαλό μας βάλαμε δέν ἔγιναν καί στά ἀνεπάντεχα τρόπο βρῆκε ὁ θεός. Ἔτσι τελείωσε ἡ ὑπόθεση αὐτή».
Ἡ Ἀνδρομάχη στήν ὑπηρέτρια (στίχος 85): «Μπορεῖς πολλά τεχνάσματα νά βρεῖς γιατί εἶσαι γυναῖκα». Φαίνεται ὅτι ὁ Εὐριπίδης εἶχε τρομάξει ἀπό τήν ἐφευρετικότητα τῶν γυναικῶν. Ἐκτεθειμένες στήν δύναμη, κακοήθεια καί αὐθαιρεσία τοῦ ἰσχυροῦ φύλου ἐπιστρατεύουν τήν ἐφευρετικότητά τους γιά νά ἐπιβιώνουν.
Στήν ἴδια συνομιλία ἡ Ἀνδρομάχη (στίχοι 100-102): «Δέν πρέπει ποτέ νά λές εὐτυχισμένο κανέναν ἄνθρωπο προτοῦ τήν τελευταία μέρα του, ἀφοῦ πεθάνει πιά πῶς θά κατεβεῖ νεκρός στόν κάτω κόσμο δεῖς». Οἱ τραγικοί ποιητές πάντα βρίσκουν ἀφορμή νά ἐπισημάνουν αὐτήν τήν ἀλήθεια τῆς ζωῆς πού ὁ Σόλων διατύπωσε μέ τό «Μηδένα πρό τοῦ τέλους μακάριζε».
Στόν ἔντονο διάλογο μέ τήν Ἀνδρομάχη ἡ Ἑρμιόνη (στῖχοι 173-176): «Τέτοιο εἶναι ὅλο τό γένος τῶν ξένων· σμίγει ὁ πατέρας μέ τήν κόρη του, ὁ γιός μέ τήν μάνα του, ἡ ἀδελφή μέ τόν ἀδελφό, καί ἀλληλοσκοτώνονται συγγενεῖς, καί σέ τίποτε ἀπ’ αὐτά κανένας νόμος ἐμπόδιο δέν εἶναι». Τό γένος τό δικό της εἶναι καλύτερο; Ποιός νόμος διέπει τήν ἠθική τῶν ἀνθρώπων; Τί θά εἶχε νά πεῖ καί γιά τό σύγχρονο ἀνθρώπινο γένος, ἄν ζοῦσε τώρα ὁ Εὐριπίδης;
Παρεμβαίνοντας ὁ Χορός σχολιάζει (στῖχοι 181-182): «Βέβαια ἡ σκέψη μιᾶς γυναίκας ἀπό τή ζήλεια σέρνεται καί ἔχει μεγάλη ἔχθρα σ’ ὅποιαν παίρνει τόν ἄντρα της». Ἡ πιστότητα εἶναι ἀπόδειξη τῆς ἀγάπης. Καί ἄν δέν εἶναι ἀμοιβαία, ὁ γάμος δέν ἔχει θεμέλια.
Ἡ Ἀνδρομάχη στήν Ἑρμιόνη γιά τήν ἔλλειψη ἀγάπης ἀπό μέρους τοῦ ἄντρα της (στῖχοι 206-207): «Ὄχι ἡ ὀμορφιά, γυναῖκα μου, ἀλλά οἱ ἀρετές εἶναι πού στούς ἄντρες δίνουν τή χαρά». Ἐκτιμοῦν οἱ ἄντρες τήν ὕπαρξη ἀρετῶν στίς γυναῖκες τους; Οἱ γυναῖκες-μητέρες ἀνατρέφουν τά ἀγόρια τους καταλλήλως;
Ἡ Ἀνδρομάχη στήν Ἑρμιόνη «καρφί» γιά τήν μητέρα της Ὡραία Ἑλένη (στῖχοι 229-231): «Μήν προσπαθεῖς, γυναῖκα μου, αὐτήν πού σέ γέννησε νά ξεπεράσεις στήν ἀγάπη της γιά ἄντρες· διότι κακῶν μανάδων τρόπους πρέπει ν’ ἀποφεύγουν τά γνωστικά παιδιά». Πρέπει νά ἐπισημάνουμε τό γεγονός ὅτι καί ὁ Εὐριπίδης τοῦ προχριστιανικοῦ κόσμου γνωρίζει τί εἶναι σωστό στίς σχέσεις τῶν δύο φύλων!
Ὁ Μενέλαος πρός τήν Ἀνδρομάχη (στῖχοι 330-331): «Ὅσοι φαντάζουν πώς εἶναι γνωστικοί ἀπέξω φαίνονται λαμπροί, ὅμως μέσα τους εἶναι ἴδιοι μέ ὅλους τούς θνητούς». Μιά ρήση πού μᾶς ἀφορᾶ ὅλους. Καί ἐπιπόλαια αὐτοεξέταση ἀποδεικνύει τοῦ λόγου τό ἀληθές.
Ὁ Πηλέας στόν Μενέλαο (στῖχοι 624-631): «κι’ ἀκόμη τί λογῆς ζημία στόν ἀδελφό σου ἔκανες βάζοντάς τον ἐντελῶς ἀπερίσκεπτα τήν κόρη του νά σφάξει; Τόσο πολύ φοβήθηκες μήπως τήν κακιά γυναῖκα σου χάσεις; Κι’ ὅταν τήν Τροία κούρσεψες – θά πάω γιά χάρη σου ὡς ἐκεῖ - δέν σκότωσες τή γυναῖκα σου, μόλις ἔπεσε στά χέρια σου, ἀλλά μόλις εἶδες τό στῆθος της, πέταξες τό σπαθί σου καί δέχθηκες τό φιλί της, τή σκύλα προδότρια χαϊδεύοντας γιατί δέν μπόρεσες στήν Κύπριδα ν’ ἀντισταθεῖς παλιάνθρωπε».
Δέν χρειάζεται σχολιασμό ἡ ρήση τοῦ Ὀρέστη (στίχος 986): «…τίποτε δέν εἶναι πιό σημαντικό ἀπό τούς δικούς σου ἀνθρώπους».
Ὁ Χορός σέ μιά Ἀντιστροφή (στῖχοι 785-787): «Αὐτό ἀπαιτῶ κι’ αὐτό ζητῶ στή ζωή, νά μήν ἔχει καμία δύναμη ἡ ἀδικία οὔτε μέσα στό σπίτι οὔτε μέσα στήν πολιτεία». Καί ὁ Οὐρανός παραγγέλλει: «Δικαιοσύνη μάθετε οἱ ἐνοικοῦντες ἐπί τῆς γῆς»!
Νίκος Τσιρώνης
Οἰκονομολόγος
«ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ» Ἀρ. Τεύχους 245
Ἰανουάριος 2023