Τά ΜΜΕ
ὡς ἐσωτερικός ἐχθρός τῆς Δηµοκρατίας
Γιά νά ὑπάρχει δηµοκρατία, θά πρέπει, µεταξύ ἄλλων, νά µπορεῖ ὁ πολίτης νά ἐκφράζεται ἐλεύθερα, συµβάλλοντας αὐτόνοµα στήν διαµόρφωση τῆς κοινῆς γνώµης. Φυσικά, ἡ δυνατότητα αὐτή δέν ἀρκεῖ νά εἶναι συνταγµατικά κατοχυρωµένη, ἀλλά θά πρέπει ἐπιπλέον νά µήν ὑπόκειται σέ ἄµεσους ἤ ἔµµεσους, de facto περιορισµούς.
Ὁ Βασίλης Φίλιας, καθηγητής κοινωνιολογίας στό Πάντειο Πανεπιστήµιο, στόν Γ΄ Τόµο τοῦ ἔργου του «Κοινωνιολογία τοῦ πολιτισµοῦ», ὅπου πραγµατεύεται τήν «κατάπτωση τοῦ Ἀστικοῦ Πολιτισµοῦ» καί τήν «κρίση τῆς κοινωνίας τῆς ἐποχῆς µας» (ἐκδ. Παπαζήση, Ἀθήνα 2005, σελ. 497 ἐπ.) ἑστιάζει τήν προσοχή του στήν ὕπουλη ὑπονόµευση τῆς ἐλευθερίας τῆς ἔκφρασης ἀπό «παράπλευρους µηχανισµούς ἐπηρεασµοῦ καί πληροφόρησης, ἱκανούς νά διαµορφώνουν τά ἄτοµα καί νά κατευθύνουν τήν κοινή γνώµη» (τούς ὀνοµάζει «µηχανισµούς ἑτεροκατεύθυνσης»).
Ἕνας τέτοιος µηχανισµός, πού ὁδηγεῖ σέ κατάλυση τῆς οὐσίας τῆς Δηµοκρατίας, λειτουργεῖ στούς κόλπους τῶν Μέσων Μαζικῆς Ἐνηµέρωσης, πού εἴθισται σήµερα νά ἀποκαλοῦνται σκωπτικά «Μέσα Μαζικῆς Ἐξαπάτησης/Εὐνουχιασµοῦ».
Ὅπως θά δειχθεῖ στήν συνέχεια, τά ΜΜΕ εἶναι τό σηµαντικότερο ἐργαλεῖο τοῦ ‘‘Θαυµαστοῦ Ἀνάποδου Κόσµου µας’’ καί, ταυτοχρόνως, τῆς προπαγάνδας. Ὁ Φίλιας περιγράφει ὅλες ἐκεῖνες τίς ἀντιστροφές πού ἐνυπάρχουν στήν λειτουργία τῶν ΜΜΕ.
Ὡς χαρακτηριστική ἀντιστροφή ἀναφέρει τήν ἐσφαλµένη θεώρηση ὅτι «ὁ κυρίαρχος τύπος τοῦ ἀνθρώπου τῆς ἐποχῆς, ὁ καταναλωτικός καί ἀκραῖα χρησιµοθηρικός καί ἠδονοθηρικός, προέκυψε ἀπό µόνος του στό πλαίσιο τῆς «κατά φύση» λειτουργίας του», ἐξ αἰτίας δέ αὐτοῦ τοῦ κυρίαρχου τύπου δηµιουργήθηκε «µιά µορφή «λαϊκῆς κουλτούρας» (;) ἡ ὁποία ἀντανακλᾶται καί ἀποτυπώνεται στά ΜΜΕ» (σελ. 498/499).
Ἡ ἀνάποδη ἀλήθεια εἶναι ὅτι τά ΜΜΕ ποδηγετοῦν τόν σύγχρονο ἄνθρωπο, ἀφοῦ τόν κοινωνικοποιοῦν κατά βούληση, ὑποκαθιστῶντας καίρια τούς γονεῖς, τό ἄµεσο κοινωνικό περιβάλλον, τό σχολεῖο, καί κάθε ἄλλο φυσικό παράγοντα κοινωνικοποίησης.
Τό ραδιόφωνο µέ τόν ἐµφατικό-διακηρυκτικό λόγο καί ἡ τηλεόραση µέ τήν ἐναλλασσόµενη-ἐπαναλαµβανόµενη εἰκόνα διαµορφώνουν τήν προσωπικότητα µέσῳ «φευγαλέων ἐντυπωσιασµῶν συγκινησιακοῦ καί παρορµητικοῦ χαρακτῆρα», στερῶντας ἀπό τόν ἀκροατή καί, ἀντιστοίχως, τόν τηλεθεατή τήν κριτική του ἱκανότητα, ἡ ὁποία τελεῖ σέ συνάρτηση µέ τήν «δύναµη τοῦ λογικοῦ ἐπιχειρήµατος» (σελ. 499).
Ἔτσι, τά ΜΜΕ καθιστοῦν τόν πολίτη «ἕρµαιο µιᾶς χειραγώγησης πού συστηµατικά κατατείνει στήν πλήρη ἀνεγκεφαλοποίησή του, στήν «θυσία τῆς διανοητικότητάς του»» (ἐδῶ γίνεται λόγος γιά τό φαινόµενο τῆς «παθητικοποίησης τοῦ δέκτη»: σελ. 500).
Μέσα σέ αὐτό τό πλαίσιο καλλιεργεῖται ἀπό τά ΜΜΕ ἡ παθολογία τοῦ καταναλωτισµοῦ, πού ἀποµακρύνει τόν πολίτη ἀπό τίς γνήσιες πολιτισµικές ἀνάγκες του καί τόν ὑποστασιοποιεῖ µέσῳ τῶν πραγµάτων πού ἀποκτᾶ καί κατέχει (ἐδῶ γίνεται συχνά λόγος γιά «πραγµοποίηση» τοῦ πολίτη), ὅπως εἶχε ἤδη ἐπισηµάνει ὁ Ἔριχ Φρόµ στό κλασικό ἔργο του «Τό Εἶναι καί τό Ἔχειν» (σελ. 500/501). Τά ΜΜΕ, ἑποµένως, µαθαίνουν τόν πολίτη νά σκέπτεται ἀνάποδα, ἀξιολογῶντας τίς δευτερογενεῖς ἀνάγκες ὡς πρωτογενεῖς καί τίς πρωτογενεῖς ὡς δευτερογενεῖς.
Ἡ διαφήµιση ὡς «καταναλωτική προπαγάνδα» ὠθεῖ τόν δέκτη νά ἐγκαταλείπει τήν ἀναζήτηση νοηµατικῶν περιεχοµένων τῆς ὕπαρξής του καί ἀπό φορέας πολιτισµοῦ νά γίνεται κυνηγός ὑλιστικῆς ταυτότητας ἐγκλωβιζόµενος σέ µιά σταδιακή µαζοποίηση καί ὁµοιοµορφοποίησή του (σελ. 502).
Ἡ ἀνάποδη λογική, πού ὑπηρετεῖται ἀπό τά ΜΜΕ, ἀντικατοπτρίζεται στίς ἀξίες πού ἀναπαράγουν, οἱ ὁποῖες στήν οὐσία εἶναι ἀπαξίες προωθητικές µιᾶς µηδενιστικῆς ἀντίληψης τῆς ζωῆς χωρίς σταθερούς καί προσανατολιστικούς ἄξονες. Ὡς ἐκ τούτου, ἐπαληθεύεται ἡ νιτσεϊκή ρήση περί «ἀνατροπῆς ὅλων τῶν ἀξιῶν» (Umwertung aller Werte: σελ. 503).
Ὁ Φίλιας παραθέτει ὁρισµένες ἐξειδικεύσεις τοῦ ἀξιακοῦ ἀναποδογυρίσµατος τῆς ἐποχῆς µας.
Πρώτη ἀπό αὐτές ἀναφέρει τήν παραπληροφόρηση, ἡ ὁποία συνδέεται µέ τό φιλτράρισµα τῶν µεταδιδόµενων πληροφοριῶν καί τήν προπαγανδιστική κατασκευή εἰδήσεων, σύµφωνα µέ τήν γραµµή πού ἐξυπηρετεῖ τά τηλεπικοινωνιακά µονοπώλια, καί ἐνῷ παράλληλα υἱοθετεῖται τό συναισθηµατικό µοντέλο παρουσίασης τῶν εἰδήσεων.
Ἡ λογική τοῦ ἀνάποδου κόσµου εἶναι αὐτή πού ἐξηγεῖ τήν διαβάθµιση τῶν εἰδήσεων «κατά τήν παρουσίασή τους µέ τήν ἀντίστροφη φορά τῆς σηµαντικότητάς τους, πού σηµαίνει ὅτι δευτερεύουσες καί πολλές φορές ἀνάξιες λόγου πληροφορίες ἐµφανίζονται ὡς πρωτεύουσες, ἐνῷ οἱ πράγµατι σηµαντικές ἀναφέρονται –ἐάν ἀναφέρονται– περιθωριακά καί περιληπτικά, ὥστε νά µή µένουν στή µνήµη τοῦ ἀκροατῆ καί τηλεθεατῆ» (σελ. 506).
Στόν Θαυµαστό ἀνάποδο Κόσµο ἐγγράφονται καί τά ἀκόλουθα φαινόµενα:
Ἐνῷ ἐξαίρονται οἱ γαργαλιστικές πληροφορίες ἰδιωτικοῦ ἐνδιαφέροντος, τά πραγµατικά σηµαντικά γεγονότα δέν γίνονται ἀντικείµενο συνειδητῆς ἐπεξεργασίας. Προέχει ὁ «βλακώδης καί χαριτολογικός σχολιασµός» τῆς καθηµερινότητας καί παραγκωνίζεται καθετί πραγµατικά οὐσιῶδες. Τήν κοινή γνώµη διαµορφώνουν «ἀδαεῖς, ἡµιµαθεῖς καί ἄκριτοι παρουσιαστές πού ἐντυπωσιάζουν τούς δέκτες µέ τήν κενόδοξη ἑρµηνεία, τήν κοµψή ἐµφάνιση καί τό βαρύγδουπο ὕφος πού γίνεται ἦθος» (σελ. 506).
Οἱ ταγοί τῆς κοινῆς γνώµης (opinion leaders), πού σιγοντάρουν τό σύστηµα καί πλέουν µέ τό «κυρίαρχο ρεῦµα» νοθεύοντας τήν πραγµατικότητα, ὑποδύονται τούς «εἰδικούς», τούς «ἐπικοινωνιολόγους» καί τούς «ἐµπειρογνώµονες», ἐνῷ στεροῦνται ἐξειδικευµένων γνώσεων καί ἐπαγγελµατικῆς πείρας. Ἔτσι δηµιουργεῖται τό ἀνάποδο φαινόµενο, οἱ τηλεθεατές νά κατευθύνονται ἀπό ἀσχέτους καί νά φιµώνονται ὅσοι θά ἔλεγαν τίς «ἀλήθειες πού πονᾶνε» (σελ. 507/508).
Περαιτέρω, «τό συγκυριακό καί τυχαῖο «δίνει εἰδήσεις»», ἐνῷ τά καθοριστικῆς σηµασίας θέµατα διαρκείας «ἀπωθοῦνται σέ δεύτερο πλάνο». Ἐπί παραδείγµατι, εἶναι σηµαντικότερο τό hairstyle ἑνός ποδοσφαιριστῆ ἀπό τήν εἰσβολή µιᾶς ὑπερδύναµης σέ ἕνα µικρό κράτος ἤ ἡ ἀλλαγή συντρόφου ἑνός ἠθοποιοῦ ἤ ἡ ἐγκυµοσύνη µιᾶς διάσηµης στάρ ἀπό ἕναν φονικό σεισµό (φαινόµενο τῆς «ἰζηµατοποίησης καί ἀποσύνθεσης τοῦ πληροφοριακοῦ ἱστοῦ»: σελ. 507).
Στήν Ἑλλάδα τοῦ 2024, οἱ σηµαντικοί καθηγητές πού διαπλάθουν συνειδήσεις δέν βρίσκονται µέσα στά ἀµφιθέατρα, ἀλλά στό πλατό ἑνός στούντιο ὅπου γυρίζονται τά ἐπεισόδια τοῦ Fame Story. Ἐπίσης, τά Σαββατόβραδα, οἱ Ἕλληνες δέν διαβάζουν Κωστῆ Παλαµᾶ ἤ Ἀλέξανδρο Παπαδιαµάντη, ἀλλά κάνουν ζάπινγκ µέχρι νά πετύχουν τόν Κοκλώνη πού (προσποιεῖται ὅτι) κάνει τόν Σταυρό του γιά νά διώξει τό κακό τό µάτι.
Καί ἄν τό 2005, ἔτος ἐκδόσεως τοῦ βιβλίου τοῦ Φίλια, ὁ συγγραφέας παραπονιόταν γιά τίς ἐκφάνσεις τοῦ «ἰδιόµορφου ἀναλφαβητισµοῦ» πού παράγεται ἀπό τά ΜΜΕ, ὅπως εἶναι π.χ. «ἡ πτώχευση τοῦ χρησιµοποιούµενου λεξιλογίου καί ἡ γραµµατική, συντακτική καί νοηµατική διαστρέβλωση τῆς γλώσσας», ἡ «προώθηση τοῦ ἀνορθολογισµοῦ, τῆς δαιµονολογίας καί τῆς µοιρολατρίας µέ τήν καταιγιστική διαφηµιστική παρουσία ἀστρολόγων, µέντιουµ καί πάσης φύσεως ἐξερευνητῶν τοῦ µέλλοντος» καί, τέλος, τά «βλακικά σαπουνοσήριαλ πού κατακλύζουν τήν µικρή ὀθόνη µέ ἠλίθιες δραµατοποιήσεις καί ἀνόητες συγκρουσιακές ἱστορίες «πόνου καί ἀγάπης»», ἐν ἔτει 2024 ἡ κατάσταση φαίνεται πώς ἔχει ἐπιδεινωθεῖ θεαµατικά, ἀφοῦ φθάσαµε µέχρι τοῦ σηµείου νά ἀποσύρουµε ἀπό στίχους τραγουδιοῦ λέξεις πού αἴφνης παρουσιάζονται ὡς ἀσύµβατες µέ τό πνεῦµα τῆς λεγόµενης «πολιτικῆς ὀρθότητας», ἐνῷ παραλλήλως τά «βλακικά σαπουνοσήριαλ» ἔχουν µετατραπεῖ σέ προπαγανδιστικά ἐργαλεῖα τῆς Νέας Τάξης Πραγµάτων, µέ τήν βοήθεια τῶν ὁποίων προωθεῖται ἡ ἀτζέντα τῆς δῆθεν ἀνθρωπογενοῦς κλιµατικῆς ἀλλαγῆς, τῆς τεχνολογικῆς ἀνοσοποίησης µέσῳ ἐµβολιασµῶν, τῆς ἐκθήλυνσης τῆς κοινωνίας, τῆς οὐδετεροποίησης τῶν φύλων, τοῦ ἄθεου ἤ ἀντίχριστου τρόπου ζωῆς, τῆς δαρβινικῆς θεωρίας τῆς ἐξέλιξης καί πολλῶν ἄλλων.
Μέσα σέ ἕνα τέτοιο νοσηρό περιβάλλον «ὁ σύγχρονος µέσος ἄνθρωπος τῆς καθηµερινότητας ἔχει ξεµάθει καί δέν ἀντέχει νά διαβάζει σοβαρά βιβλία ἤ ἀκόµη καί τά τµήµατα ἐκεῖνα τῶν ἐφηµερίδων πού ἀπαιτοῦν διανοητική προσπάθεια». Ὁ πολίτης θέλει νά τά κάνει ὅλα «γρήγορα-εὔκολα-σίγουρα», σκρολάροντας στήν ὀθόνη τοῦ κινητοῦ του.
Ὁ Φίλιας σηµειώνει ὅτι ἡ ἔµµεση λογοκρισία πού ἀσκεῖται ἀπό τά ΜΜΕ «ἐκτείνεται καί στήν περιοχή τοῦ συγγραφικοῦ ἔργου καί τοῦ βιβλίου γενικότερα, ὅπου «κυριολεκτικά» θάβονται ἀπό τά ΜΜΕ τά οὐσιαστικά καί δυσάρεστα καί ἐκτοξεύονται σέ best sellers τά ἀνώδυνα, καθησυχαστικά καί ἀνούσια», µέ «ἀποβλακωτικές γιά τόν ἄνθρωπο συνέπειες» (σελ. 511).
Γιά ὅλους τούς παραπάνω λόγους, «ἡ «µεγάλη ὑπόσχεση» πού εἶχε δοθεῖ ἀρχικά ἀπό τά µέσα δηµοσιότητας διαψεύδεται σήµερα σέ ὅλη τή γραµµή καί ἀναστρέφεται στό ἀντίθετό της» (σελ. 512).
Συνακολούθως, τά ΜΜΕ «ὄχι µόνο δέν λειτουργοῦν ὡς παράγοντας ἐµβάθυνσης τῆς Δηµοκρατίας, ὡς τροχός µορφοποίησης µιᾶς συνειδητῆς καί ὑπεύθυνης ‘‘κοινωνίας τῶν πολιτῶν’’, ἀλλά ἔχουν ἐξελιχθεῖ σέ µηχανισµό παρεµπόδισης τῆς συνειδητοποίησης τῆς κοινωνικῆς προβληµατικῆς καί ἐπιτακτικῆς συνειδησιακῆς ἑτεροκατεύθυνσης τοῦ µέσου ἀνθρώπου» (σελ. 513).
Συµπερασµατικῶς, τά ΜΜΕ δέν εἶναι τίποτε ἄλλο παρά ἕνας ἐσωτερικός ἐχθρός τῆς δηµοκρατίας πού καταστρέφει «ἔξυπνα» τά κύτταρά της, καί τήν ἀπο-οὐσιαστικοποιεῖ µεταβάλλοντάς την σέ φενάκη.
Ὁ Φίλιας κλείνει τόν ‘‘φιλιππικό’’ του κατά τοῦ πρόστυχου ρόλου τῶν ΜΜΕ µέ τήν παρατήρηση ὅτι σέ αὐτά ὑποστασιοποιεῖται τό ἐφιαλτικό ὅραµα τοῦ Χάξλεϋ καί τοῦ Ὄργουελ. Πρόκειται γιά τόν «σύγχρονο Μεγάλο Ἀδελφό, πού ὡς ἐκτελεστικός βραχίων τῶν διαπλεκόµενων κυρίαρχων συµφερόντων τακτοποιεῖ καί ταξινοµεῖ εἰρηνικά τό κοινωνικό γίγνεσθαι µέ στροφέα τήν ἀνεγκεφαλοποίηση καί τήν ἀπενεργοποίηση τοῦ µέσου ἀνθρώπου» (σελ. 513), τό δηµοκρατικό φρόνηµα τοῦ ὁποίου ἔχει ἐκφυλιστεῖ σέ «ἀµπαλάζ» πού συγκαλύπτει τό κούφιο του περιεχόµενο.
Κωνσταντῖνος Βαθιώτης
τέως Ἀναπλ. Καθηγητής Νοµικῆς Σχολῆς Δ.Π.Θ.
«ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ» Ἀρ. Τεύχους 258
Φεβρουάριος 2024